Nasze skarby

Niezwykle ciekawym i inspirującym do dalszych badań fragmentem zbiorów Centralnego Muzeum Jeńców Wojennych jest kolekcja 182 przedwojennych kart pocztowych. Pocztówki zostały zakupione w 2012 r. ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu wspierania działań muzealnych. Bogata ikonografia sprawia, że są bezcennym źródłem wiedzy. Dają możliwość poznania historii zarówno samej miejscowości, jak i terenów dawnego poligonu, a także częściowo terenów obozowych, zwłaszcza w początkowych latatch I wojny światowej. Zasób zawiera różnorodne informacje, wymagające wielodziedzinowej wiedzy potrzebnej do ich opracowania zarówno pod kątem ikonograficznym, filatelistycznym, jak również analizy zapisków i dawnego nazewnictwa.

Zbiór obejmuje karty pocztowe datowane od końca XIX w., do lat 40. XX w. Najstarszą jego część stanowią pocztówki litograficzne, cieszące się ogromną popularnością w drugiej połowie XIX w. i w pierwszych latach wieku XX. Do ich wytwarzania służyła prasa litograficzna. Na kamieniach rysowano zazwyczaj piórkiem lub kredką litograficzną. Po odpowiednim przygotowywaniu kamiennej matrycy, przykładano do niej zwilżony papier oraz stosowano prasę, by mogły powstać odbitki.

Najstarsza pocztówka w omawianym zbiorze pochodzi z 1897 r. (CMJW I-5-1768) Jest to litografia jednobarwna, wydana nakładem Wilhelma Steinberga z Wrocławia (verlag. Wilhelm Steinberg, Breslau). Wysłana została 27 czerwca 1897 r. z poligonu do Średniej Wsi, obecnie dzielnicy Nysy (Mittel-Neuland kr. Neisse). Na rewersie widoczne są datowniki z obu miejscowości oraz znaczek pocztowy Deutsches Reich 5 Pfennig. Na awersie zostały przedstawione charakterystyczne zabudowania dawnego poligonu – od góry kasyno oficerskie i podoficerskie, gościniec Plener's Gasthof, budynek wartowni, baraki mieszkalne jazdy – Reiterbaracke oraz baraki blaszane – Wellbrechbarracke. Co ciekawe, nakładem wspomnianego wydawnictwa ukazały się także pocztówki przedstawiające poligon w Biedrusku (Weissenburg), niedaleko Poznania. Na nadruku tytułowym użyto nazwy Schiessplatz Lamsdorf – jest to nazwa pojawiająca się na najstarszych kartach pocztowych. Na późniejszych, XX-wiecznych kartach przeważa nazwa Truppenübungsplatz Lamsdorf. W kolekcji znajduje się także barwna wersja litografii, wydana przez wydawnictwo Wilhelma Steinberga rok później (CMJW I-5-1767).

Pozostałe pocztówki z tej grupy to również litografie barwne. Datowane są od końca XIX w. do czasów I wojny światowej. Zazwyczaj są to karty wielopolowe, przedstawiające najbardziej charakterystyczne zabudowania ówczesnych Łambinowic oraz sceny z tutejszego poligonu. Jeżeli chodzi o wydawców, oprócz wspomnianego wrocławskiego wydawnictwa Wilhelma Steinberga, pojawiają się również: A. Rademacher Breslau i M. Wenzel Breslau. Dominują jednak wydawnictwa nyskie, tj. Paul Neumann, Neisse; A. Heisig, Neisse-Friedrichstadt, lub lokalne – V. Bartelt, Falkenberg czy P. Klapper Photogr., Neustadt. Jedna z kart pocztowych wydana została nakładem Theobalda Puscha, którego hotel znajdujący się w okolicy dworca kolejowego widoczny jest na pocztówkach (CMJW I-5-1729). Na około połowie pocztówek litograficznych wydawnictwo nie zostało oznaczone. Karty te stanowią istotne źródło przybliżające wygląd zabudowań dawnych Łambinowic oraz terenu poligonu. Ze względu na technikę oraz zdobienia – ornamenty roślinne lub zwierzęce, często charakterystyczne susły, dekoracyjne motywy militarne – posiadają także walor artystyczny.

Do najstarszych pocztówek, oprócz litografii, zaliczyć można także karty wykonane techniką typografii rastrowej. Technika ta różni się od litografii tym, że obraz składa się z drobnych kropek, które podczas oglądania z normalnej odległości dają wrażenie istnienia półtonów. Wielokolorowe pocztówki wykonane tą techniką pochodzą głównie ze znanego wrocławskiego wydawnictwa Hermanna Lukowskiego. Przykłady wydawnictw lokalnych to: P. Klapper Photogr., Neustadt i H. Rittner, Lamsdorf. Najstarsze typografie z omawianego zbioru pochodzą z początku XX w., najmłodsza zaś, zasługująca na szczególną uwagę (CMJW I-5-1882) z 1918 r. Wspomniana karta pocztowa przedstawia drzewo bożonarodzeniowe, zdobione łańcuchem i świecami. Obok drzewka widoczna jest dwójka dzieci z prezentami oraz konik bujany. Na dole napis: ,,Weihnachten 1918, Grüße aus Lamsdorf O/-S”. Pocztówka wydana została zatem po zakończeniu I wojny światowej. Na rewersie nie ma stempla ani znaczka pocztowego. Z treści zapisanej po francusku wynika jednak, że miała zostać przekazana towarzyszowi zwolnionemu wcześniej z niewoli i osobiście dostarczona rodzinie jeńca.

Zdecydowana większość spośród pocztówek litograficznych i typografii rastrowych, to karty obiegowe. Na rewersach widoczne są datowniki, niemieckie znaczki pocztowe lub informacje o dostarczeniu przez pocztę polową, która podczas wojny zapewniała wymianę korespondencji pomiędzy żołnierzami a ludnością cywilną. Takie karty pocztowe opatrzone były na rewersie specjalnym nadrukiem. Istniała także możliwość przesłania zwykłych widokówek, w tym celu trzeba było u góry strony adresowej wpisać słowo Feldpost (CMJW I-5-1776).

Najliczniejszą grupę wśród prezentowanego zbioru stanowią światłodruki oraz światłodruki koloryzowane. Pocztówki wykonane tą techniką pochodzą z początku XX w., aż do czasów II wojny światowej. Są to odwzorowania bardziej realistyczne, niż techniki omówione uprzednio. Wydawcy światłodruków to głównie Hermann Lukowski, Breslau; P. Neumann, Neisse; R. Sponer, Neisse; A.Heisig, Neisse-Friedrichstadt. Występują także wydawnictwa z Górnego Śląska: Foto-Atelier S. Wessel, Hindenburg O.S.; H. Bielich, Beuthen, O.S.; C.W. Mierzwa, Hindenburg O.S. Lokalni wydawcy to Max oraz Rudolf Maetschke, Lamsdorf O.S.; Josef Schalisch, Lamsdorf O.S.; Foto Kobitzsch, Falkenberg O.S. Warto zwrócić uwagę na działającą w latach 1906–1940 pracownię fotograficzną „Fotografia profesjonalna Max Maetschke, poligon Łambinowice” (Fachphotograph Max Maetschke Truppenübungsplatz Lamsdorf), która w formie popularnych pocztówek utrwaliła widoki wielu nieistniejących już obiektów Lager I i Lager II (CMJW I-5-1741).

Najstarsze światłodruki przedstawiają obiekty na terenie poligonu: budynek sztabu, budynki administracji wojskowej, komendanturę, wartownię, kwatery oficerskie, baraki piechoty oraz jazdy, strzelnicę, cmentarze jenieckie z czasów I wojny światowej i pomniki. Na wizerunkach często pojawia się stanowisko artyleryjskie Pilz 13 oraz sceny ćwiczeń lub odpoczynku po manewrach (CMJW I-5-1794). Dzięki takim pocztówkom zachowały się wizerunki kasyn oficerskich, podoficerskich, zarówno z zewnątrz, jak i wewnątrz (CMJW I-5-1792).

Ponadto światłodruki przedstawiają dawne zabudowania najstarszej części Łambinowic – główną ulicę i budynki takie jak: kościół, szkoła, apteka, dom zakonny sióstr elżbietanek. Na pocztówkach tych odnajdujemy również hotele i gościńce z początku XX w., takie jak: Zum Golden Stern, gospody Augusta Hoffmanna i Karla Klennerta (CMJW I-5-1780). Szczególnie często – od czasów I wojny światowej, aż do 2. połowy lat 30. XX w. pojawia się hotel dworcowy Theobalda Puscha, przy czym uchwycić można także wnętrze obiektu i ludzi w strojach z epoki. Świadectwo bogatej przemysłowej przeszłości Łambinowic odnaleźć można natomiast dzięki kartom przedstawiającym dawne zakłady takie jak fabryka Aloisa Zierza, mleczarnia czy tartak (CMJW I-5-1744).

Kolejną część zbioru stanowią fotografie czarno-białe oraz wykonane w sepii. Wykorzystanie fotografii w dokumentowaniu działań wojennych i związanej z tym propagandzie, sięga I połowy XIX w., jednak do szerszego grona odbiorców fotografia wojenna dotarła za sprawą wojny krymskiej. To od tego czasu używanie fotografii do dokumentowania zarówno działań wojennych, jak również wszystkich procesów czy wydarzeń związanych z wojną stało się powszechną praktyką. Podczas I wojny światowej fotografie, zwłaszcza te w formie pocztówek, wykorzystywane były chętnie jako narzędzie propagandy. Ten rodzaj przedstawiania rzeczywistości okazywał się przydatny dla wszystkich uczestników konfliktu, również w celu budowania lepszego wizerunku systemu jenieckiego.

Zdecydowana większość omawianych kart fotograficznych pochodzi właśnie z okresu I wojny światowej. Te najstarsze, sprzed jej wybuchu, przedstawiają żołnierzy niemieckich na zdjęciach grupowych – w trakcie lub po manewrach na poligonie. Ciekawostką jest karta pocztowa, ukazująca funkcjonariuszy cenzury obozowej, z odręcznie zapisanymi na rewersie ośmioma nazwiskami i stemplem Zensurstelle des Gefangenenlager Lamsdorf oraz datą odręczną 20.10.1915 (CMJW I-5-1822).

Na kartach pocztowych odnajdziemy jednak głównie fotografie jeńców, przeważnie z armii rosyjskiej, którzy przybyli do obozu już 30 sierpnia 1914 r. Dzięki nim możemy przyjrzeć się codzienności jenieckiej. Warto jednak pamiętać, że zdjęcia wykonane zostały w taki sposób, by nie ukazywać obozowego życia w złym świetle. Prezentują one ważne dla jenieckiej codzienności momenty, począwszy od transportu jeńców i przyjazdu z dworca, dezynfekcji i szczepienia przybywających żołnierzy. Dokumentują także pracę na terenie obozu, przygotowywanie i wydawanie posiłków, rozdzielanie pomocy humanitarnej, lazaret. Przez pryzmat dawnych pocztówek uchwycić można zajęcia kulturalne, tj. występy obozowej orkiestry, rozrywkę i taniec, życie religijne i ceremonie pogrzebowe. W zbiorze odnajdujemy fotografie baraków jenieckich z różnych części obozu i lazaretu – zarówno z zewnątrz, jak i wewnątrz. Zajrzeć możemy do wnętrza baraku, obozowej kuchni, magazynu żywności czy kaplicy. Dzięki widokówkom możliwe jest prześledzenie też rozwoju infrastruktury obozowej, na przykład budowy kolejki wąskotorowej na terenie obozu i sieci kanalizacyjnej (CMJW I-5-1844). Oprócz jeńców z armii rosyjskiej, na pocztówkach z czasów I wojny ukazano też jeńców serbskich, jeńców z kolonii francuskich i jeńców pochodzenia żydowskiego. Na uwagę zasługują też fotografie przedstawiające kobiety – jeńców, jak na przykład wielokrotnie przedstawianą na pocztówkach Frau Neschin, która przed pobytem w obozie służyła w rosyjskim 298. Mścisławskim Pułku Piechoty (CMJW I-5-1866).

Spośród 70 fotografii w zbiorze, zdecydowana większość nie posiada oznaczenia wytwórni. Pocztówki, które mają oznaczenie, najczęściej pochodzą z zakładów fotograficznych C.W. Mierzwa, Hindenburg O.S.; Atelier Jentsch, Neisse, Victoriaplatz oraz Teco. Znajdziemy także oznaczenia wydawnictwa lokalnego fotografa Rudolfa Maetschke, Lamsdorf O.S.

Proces od sfotografowania obiektu, do wykonania pocztówki był szybki i niezbyt skomplikowany. Po wydrukowaniu widokówki powielano wprost na papierze fotograficznym, który na odwrocie nadrukowane miał linie adresowe oraz miejsce na znaczek. Często na awersie zamieszczano także podpis informujący o roku wykonania fotografii i przedstawionym ujęciu. Pocztówki przedstawiające jenieckie życie w obozie pochodzą z początkowych lat I wojny światowej, są nieobiegowe i nie posiadają żadnych zapisów z epoki.

Ostatnią część kolekcji stanowią karty wykonane techniką rotograwiury – ulepszonej formy światłodruku, która stosowana była do druku wysokonakładowego. Pochodzą z zakładu fotograficznego Foto-Heimann, Oppeln, a datowane są na z drugą połowę lat 30. XX w. Przedstawiają obiekty na terenie ówczesnego poligonu, takie jak budynek komendantury, kasyno oficerskie Lager II, owczarnię na terenie poligonu, bramę wjazdową na terenie Lager II. Przybliżają zatem wycinek panoramy terenów poligonowych z tego okresu. Pocztówki są obiegowe, część z nich wysłana została pocztą polową i posiada stemple informujące o jednostce wojskowej (CMJW I-5-1904).

Bogactwo materiału ikonograficznego, wartość filatelistyczna oraz możliwość analizy pocztówek jako źródeł pisanych sprawia, że wspomniany zbiór stanowi bezcenny materiał pomocniczy do lepszego zrozumienia dziejów miejscowości Lamsdorf (Łambinowice) ze szczególnym uwzględnieniem terenów poligonowych i obozowych. Dzięki walorom estetycznym dawnych technik oraz sporemu ładunkowi emocjonalnemu tych fotografii, podróż w przeszłość wydaje się jeszcze bardziej atrakcyjna.

Opis zbioru:

Pocztówki pozyskane w 2012 r. z kolekcji Mariusza Woźniaka. Zakup sfinansowany ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu ,,Wspieranie działań muzealnych”.

Czas powstania: koniec XIX w. – lata 40. XX w.

Materiał i technika: papier pocztówkowy; litografia, typografia rastrowa, światłodruk, rotograwiura, fotografia. Stan zachowania obiektów bardzo dobry, brak widocznych ubytków i uszkodzeń.

Nr inwentarzowe obiektów: CMJW I-5-1728 – CMJW I-5-1909

Spis ilustracji:

• CMJW I-5-1768; Pocztówka Schiessplatz Lamsdorf; litografia, wyd. Wilh.Steinberg, Breslau, 1897 r.
• CMJW I-5-1767; Pocztówka Schiessplatz Lamsdorf; litografia barwna, wyd. Wilh.Steinberg, Breslau, 1898 r.
• CMJW I-5-1729; Pocztówka Gruss aus Lamsdorf, litografia barwna, wyd. M. Wenzel Breslau, verlag. Theob. Push, Lamsdorf, koniec XIX w.
• CMJW I-5-1882; Pocztówka Weihnachten 1918, Gruße aus Lamsdorf O/-S, typografia rastrowa, 1918 r.
• CMJW I-5-1776; Pocztówka Truppenübungsplatz Lamsdorf O.-S., Offizier Wellblechbaracke, światłodruk koloryzowany, wyd. Herm. Lukowski, Breslau, Brunnenstr. 4, ok. 1910 – 1915 r.
• CMJW I-5-1741; Pocztówka Lamsdorf O.S, światłodruk, wyd. Rudolf Maetschke Photograph, Lamsdorf O.S., ok. 1934 r.
• CMJW I-5-1794; Pocztówka Truppenübungsplatz Lamsdorf O.-S., Ruhepause vor dem Gefecht, światłodruk koloryzowany, wyd. Herm. Lukowski, Breslau, Brunnenstr. 4, ok. 1910 – 1915 r.
• CMJW I-5-1792; Pocztówka Gruss vom Truppenübungsplatz Lamsdorf, Speisesaal im Offizier-Kasino, Lager I, światłodruk, wyd. Josef Schalisch, Lamsdorf, ok. 1914 r.
• CMJW I-5-1780; Pocztówka Gruß aus Lamsdorf Truppenübungsplatz Lager I, światłodruk, wyd. H. Bielich, Beuthen, ok. 1910 r.
• CMJW I-5-1744; Pocztówka Lamsdorf O.S., światłodruk, wyd. Herm. Lukowski, Breslau, Brunnenstr. 4, ok. 1914 r.
• CMJW I-5-1822; Pocztówka Zensurstelle des Gefangenenlager Lamsdorf, fotografia czarno- biała, Lamsdorf, ok. 1915 r.
• CMJW I-5-1844; Pocztówka Kriegsgefangenlager Lamsdorf Juli 1915. Essentransport vor dem Abgang in das Lager, fotografia czarno – biała, ok. 1915 r.
• CMJW I-5-1866; Pocztówka Frau Neschin, fotografia czarno – biała, 1915 r.
• CMJW I-5-1904; Pocztówka Lamsdorf O.S, rotograwiura, wyd. Foto-Heimann, Oppeln, ok. 1935 – 1939 r.

Oprac. Daniel Guła