Prasa

PROJEKT NAUKOWY REALIZOWANY PRZEZ CENTRALNE MUZEUM JEŃCÓW WOJENNYCH ZAKŁADA PRZEPROWADZENIE BADAŃ HISTORYCZNYCH, ARCHEOLOGICZNYCH I ETNOGRAFICZNYCH ZWIĄZANYCH Z OBOZAMI JENIECKIMI ORAZ PRZESIEDLEŃCZYMI, KTÓRE W RÓŻNYCH OKRESACH DZIEJOWYCH FUNKCJONOWAŁY NA TERENIE DAWNEGO LAMSDORF

„Nauka dla społeczeństwa, społeczeństwo dla nauki w Miejscu Pamięci Narodowej w Łambinowicach” to tytuł nowego projektu naukowego realizowanego przez Centralne Muzeum Jeńców Wojennych. Zakłada on przeprowadzenie badań historycznych, archeologicznych oraz etnograficznych związanych z obozami jenieckimi oraz przesiedleńczymi, które w różnych okresach dziejowych funkcjonowały na terenie dawnego Lamsdorf – dzisiejszych Łambinowic w województwie opolskim. Zarówno w czasie wojny prusko-francuskiej (1870–1871), I wojny światowej (1914–1918), okresie odradzającej się Rzeczypospolitej (1921–1924), II wojny światowej (1939–1945), jak i okresie komunistycznym (1945–1946) okoliczne tereny służyły do przetrzymywania przede wszystkim setek tysięcy żołnierzy, a także ludności cywilnej. Długa i złożona historia jeniectwa w Lamsdorf była  jedną z głównych przyczyn uznania w 1968 roku tych terenów za Pomnik Pamięci Narodowej, nazywany od 2002 roku Miejscem Pamięci Narodowej. Z wielu właścicieli ponad stuhektarowego obszaru wyróżnia się Centralne Muzeum Jeńców Wojennych. Zarządza ono fragmentem dawnych terenów poobozowych i sprawuje opiekę merytoryczną nad całością historycznego terenu, prowadząc wieloaspektowe badania naukowe oraz działania, informacyjne i edukacyjne z nimi związane.

W niniejszym artykule skrótowo przedstawiamy ideę najnowszego, interdyscyplinarnego projektu „Nauka dla społeczeństwa, społeczeństwo dla nauki w Miejscu Pamięci Narodowej w Łambinowicach”, a w szczególności jedną z jego składowych, mianowicie badania poszukiwawcze i powierzchniowe, prowadzone przy aktywnym współudziale wolontariuszy – przede wszystkim członków Stowarzyszenia Historyczno-Eksploracyjnego „Triskelion”. W tekście podkreślamy także społeczne, edukacyjne oraz konserwatorskie aspekty zrealizowanych inicjatyw. Stanowiły one ściśle powiązany element naszych poszukiwań i posiadały istotny wpływ na ich organizację, przeprowadzone badania, a w rezultacie, także ich wyniki. Chociaż działania podjęte przez nas w 2022 roku posiadały wstępny i rozpoznawczy charakter, już możemy stwierdzić, że przyniosły pozytywne rezultaty, które w 2023 roku mamy zamiar rozszerzyć.

„NAUKA DLA SPOŁECZEŃSTWA, SPOŁECZEŃ - STWO DLA NAUKI W MIEJSCU PAMIĘCI NARODOWEJ W ŁAMBINOWICACH” – ARCHEOLOGIA WSPÓLNOTOWA

Prace projektowe rozpoczęły się 2 czerwca 2022 roku. Będą trwać przez 24 miesiące. Zostały podzielone na dwa etapy robocze. Już w pierwszym okresie zaplanowano wykonanie szeregu działań z zakresu historii, etnografii oraz archeologii, które stanowią trzy główne filary projektu. Były to obszary, które roboczo nazwaliśmy: „historia Miejsca Pa-mięci Narodowej w Łambinowicach”, „etnografia Miejsca Pamięci Narodowej w Łambinowicach” oraz „archeologia Miejsca Pamięci Narodowej w Łambinowicach”.

Aspekt historyczny dotyczy zebrania źródeł archiwalnych, niezbędnych dla potrzeb stawianych przez nasz ze-spół pytań badawczych. Filar etnograficzny dotyczy wy-korzystania metod i narzędzi etnograficznych do badań współczesnej roli i znaczenia Miejsca Pamięci Narodowej w Łambinowicach, głównie dla lokalnej społeczności. Zaś komponent archeologiczny projektu ogniskuje się na wykorzystania różnych nieinwazyjnych oraz inwazyjnych metod i narzędzi archeologicznych w celu odnalezienia, zmapowania oraz inwentaryzacji materialnych śladów, związanych z obozami jenieckimi i przesiedleńczymi. Ogólną ramą interpretacyjną, łączącą historię, etnografię oraz archeologię Miejsca Pamięci Narodowej w Łambinowicach jest tzw. archeologia wspólnotowa (ang. community archaeology).

Najogólniej, community archaeology to nurt archeologii, który zakłada aktywną podmiotowość – sprawczość lokalnych społecznych w kontekście badania i ochrony dziedzictwa kulturowego oraz angażowanie osób spoza dyscypliny w działania, w tym naukowe, podejmowane wokół dziedzictwa. Innymi słowy, jest to archeologia, w której działania wpisana jest inicjatywa podejmowania wspólnej pracy „z” lokalnymi społecznościami „dla” nich samych. Tym samym projekty badawcze mogą mieć aspekt stricte naukowy i stawiać sobie konkretne cele w tym zakresie, zaś lokalne społeczności mogą być aktywnymi współtwórcami w ich osiąganiu. W taki właśnie sposób zostały zaplanowane i zrealizowane w 2022 roku badania naukowe w ramach projektu. Jedną z dróg, które sobie wyznaczyliśmy do osiągnięcia postawionego zamierzenia, było prowadzenie badań powierzchniowych przy pomocy wykrywaczy metali wspólnie z lokalną społecznością i wolontariuszami z grup eksploracyjnych (ryc. 1).

Prace te miały trzy powiązane ze sobą cele. Pierwszym było pozyskanie przedmiotów związanych z historią jeniectwa, losami dawnego Lamsdorf, a dzisiejszych Łambinowic. Każdy pozyskany przedmiot jest pamiątką – świadkiem minionych, często tragicznych wydarzeń. Centralne Muzeum Jeńców Wojennych to zaś instytucja, która gromadzi tego rodzaju przedmioty czy też – jak w naszym przypadku – prowadzi badania archeologiczne w celu ich odnalezienia oraz zabezpieczenia dla dobra przyszłych pokoleń.

Drugim celem badań naukowych, w tym też prospekcji przy użyciu wykrywaczy metali, nie było tylko zbieranie przedmiotów. Chodziło przede wszystkim o lepsze poznanie przeszłości za ich pośrednictwem. Przyjęty tok myślenia zakłada, że artefakty są jedynie środkiem do celu, swoistym nośnikiem informacji o tym, jak dawniej żyli ludzie. Stąd też każdy możliwy do namierzenia przedmiot w trakcie badań powierzchniowych był dokumentowany za pomocą urządzenia RTK GNSS. Dzięki temu udało się zarejestrować współrzędne wszystkich odnalezionych artefaktów. Informacje te będą pomocne w dalszych analizach naukowych. Co przy tym istotne, tego rodzaju metodyka terenowa pozwala na tworzenie różnego rodzaju wizualizacji, map, grafik itd. z przestrzenną dystrybucją odnalezionych przedmiotów, z podziałem na ich poszczególne kategorie czy też przedział chronologiczny.

Trzecim, równie istotnym celem badań powierzchniowych był ich wymiar społeczny oraz wspólnotowy. Tego rodzaju inicjatywy są doskonałą formą realizacji badań naukowych przy aktywnym współudziale lokalnej społeczności, różnego rodzaju stowarzyszeń oraz wolontariuszy. Dzięki obraniu takiego podejścia badawczego przynajmniej częściowo udało nam się wpasować w główną ramę interpretacyjną całego projektu, poprzez podejmowanie działań naukowych na rzecz lokalnych społeczności, w ramach których owe lokalne społeczności są aktywnymi podmiotami stanowiącymi realne wsparcie dla realizowanych prac naukowych. Stąd też sam tytuł projektu: „Nauka dla społeczeństwa, społeczeństwo dla nauki w Miejscu Pamięci Narodowej w Łambinowicach”, wskazujący że prace naukowe mogą być realizowane dla społeczeństwa, przy ich aktywnym udziale.

PODEJMOWANIE DZIAŁAŃ NAUKOWYCH NA RZECZ LOKALNYCH SPOŁECZNOŚCI, W RAMACH KTÓRYCH SĄ ONE AKTYWNYMI PODMIOTAMI

W 2022 roku udało się poddać analizie i opracować wybrane historyczne zdjęcia lotnicze, pozyskać i zwizualizować pochodne produkty lotniczego skanowania laserowego dla wybranej części terenów poobozowych Lamsdorf oraz przeprowadzić naloty przy użyciu bezzałogowego statku powietrznego („drona”). Opracowano także wybrane dane teledetekcyjne pod kątem konkretnych pytań badawczych, w pilotażowym zakresie przeprowadzono sondażowe prace wykopaliskowe, wykonano dokumentację fotogrametryczną reliktów oraz pobrano i zbadano próby glebowe pod kątem obecności w ich fosforu, co miało na celu zlokalizowanie grobów masowych (ryc. 2–5). Integralną składową przyjętej metodologii projektu oraz metodyki prac tere-nowych były także badania powierzchniowe prowadzone przy użyciu wykrywaczy metali.

Prospekcja powierzchniowa przy użyciu wykrywaczy metali jest specyficzną kombinacją powszechnie stosowanej od początku XX wieku metody, określanej jako badania powierzchniowe. Polegały one dawniej na przejściach terenów pól, łąk czy nieużytków rolnych w celu znalezienia materialnych śladów działalności człowieka w przeszłości – narzędzi krzemiennych, kamiennych czy fragmentów naczyń ceramicznych. Dużo rzadszą kategorią znalezisk były przedmioty metalowe. Ich lawinowy przyrost jest rezultatem stosowania w ostatnich latach specjalnych urządzeń (tzw. wykrywaczy lub detektorów metali), umożliwiających lokalizację i odnajdywanie artefaktów metalowych.

Badania powierzchniowe przy użyciu wykrywacza metali są zatem formą badań powierzchniowych wykonywanych z zamierzeniem odnajdywania przedmiotów metalowych zalegających zwykle w ornej, humusowej warstwie gleby. Dzięki wykorzystaniu odpowiedniego sprzętu tego rodzaju prace skupione są na dość licznym, aczkolwiek ograniczonym zbiorze kategorii zabytków – przedmiotach metalowych i ich fragmentach. Standardem współczesnej metodyki prowadzenia tego rodzaju prac jest trójwymiarowe namierzanie każdego odnajdywanego przedmiotu specjalistycznym sprzętem GNSS. Taki właśnie sposób pro-wadzenia prospekcji powierzchniowej został zaplanowany przez nas jako jedna ze składowych badań archeologicznych wchodzących w skład interdyscyplinarnych działań w ramach omawianego projektu.

BADANIA POWIERZCHNIOWE ZA POMOCĄ WYKRYWACZY METALI ZREALIZOWANE W 2022 ROKU W MIEJSCU PAMIĘCI NARODOWEJ W ŁAMBINOWICACH

Rozpoczęcie terenowej części realizacji projektu zostało zaplanowane na sobotę, 20 sierpnia 2022 roku. Miejscem badań były działki geodezyjne o numerach identyfikacyjnych: obręb Łambinowice 592/26, 592/27, 592/32.

Czas i teren inauguracji działań nie był przypadkowy. Wymienione wyżej działki wchodzą w skład parku – otwartego terenu, dobrze widocznego i znanego mieszkań-com Łambinowic i okolic. Chodziło nam o zgromadzenie w jednym miejscu wielu osób, które można byłoby zainteresować realizowanym projektem oraz jego terenowym elementem w ramach „archeologii Miejsca Pamięci Narodowej w Łambinowicach”. W istocie badania miały formę warsztatów, w ramach których członkowie zespołu badawczego prezentowali specyfikę pracy archeologów oraz muzealników. Uczestnicy mogli zapoznać się z obsługą urządzenia RTK GNSS, zdobyć wiedzę dotyczącą potrzeby wykorzystywania drona czy też obejrzeć liczne muzealia, związane z historią jeniectwa, będącego częścią dziejów miejscowości (ryc. 6).

Niemniej jednym z kluczowych elementów warsztatów było przeprowadzenie badań powierzchniowych w okolicznym parku. Otwarty teren dawał swobodę poruszania się oraz możliwość praktycznej prezentacji sposobu odkrywania materialnych śladów przeszłości. W badaniach powierzchniowych brało – jak można szacować – około 30–40 wolontariuszy, którzy w istocie ucieleśniali kluczową ideę projektu (archeologii „z” i „dla” ludzi). Jak zakładaliśmy, park we wsi stanowił centralny punkt spotkań jej mieszkańców w ostatnich kilkudziesięciu dekadach. Stąd też przypuszczenie, że wolontariusze będą w stanie samodzielnie odnaleźć przedmioty związane z obozami, które funkcjonowały w pobliżu w przeszłości.

W istocie, z perspektywy czasu należy stwierdzić, że to działania w łambinowickim parku pozwoliły na odnalezienie jednorazowo największego zbioru artefaktów. Były wśród nich różnego rodzaju przedmioty: znaki tożsamości (tzw. nieśmiertelniki), jak i ich fragmenty, łuski i tzw. łódki amunicyjne, guziki wojskowe oraz cywilne, monety różnego nominału, fragmenty szklanych butelek, hak metalowy czy też przedmioty, których funkcji na początkowym etapie identyfikacji nie udało się bliżej ustalić.

Mimo nacisku na społeczny, edukacyjny i partycypacyjny charakter badań powierzchniowych przy pomocy wykrywaczy metali, w ich trakcie postępowano przy uwzględnieniu powszechnie przyjętej w środowisku archeologicznym metodyki badawczej. Wszystkie znaleziska były opisywane na specjalnie w tym celu przygotowanych metryczkach, inwentaryzowane w polowym inwentarzu znalezisk, osobno pakowane i namierzane trójwymiarowo za pomocą urządzenia RTK GNSS. To też pozwoliło na realizację kluczowego z punktu konserwatorskiego elementu prac terenowych – dokumentacji przestrzennej odnalezionych artefaktów. Identyczna metodyka była stosowana za każdym razem, kiedy prowadzono prospekcje powierzchniowe w ramach projektu na badanych terenach.

Tego samego dnia w godzinach popołudniowych dokonano także punktowego sprawdzenia kolejnych terenów (działka geodezyjna obręb Łambinowice 236/5). W wyniku przeprowadzonych zaledwie dwugodzinnych działań zidentyfikowano i zabezpieczono 52 przedmioty, co zważając na krótki czas poszukiwań, świadczy o dużym nasyceniu terenu materialnymi śladami przeszłości. Także typy znalezisk są dość jednorodne. Wśród nich dominują guziki  mundurowe różnych armii (przede wszystkim z lat II wojny światowej) oraz kule ołowiane niewielkich rozmiarów, związane zapewne z poligonową historią badanego terenu. Jednym z cenniejszych znalezisk jest odnaleziony w trakcie prac nieprzełamany znak tożsamości z wybitą nazwą i numerem obozowym (99926) – niemy świadek historii obozowej, za którym kryje się historia bezimiennego jeszcze na chwilę obecną wziętego do niewoli żołnierza o numerze identyfikacyjnym 99926 (ryc. 7–9).

O tym, że na terenie Stalagu 318/VIII F (344) Lamsdorf nie występuje równomierne rozmieszczenie przestrzenne artefaktów związanych z historią jeniectwa świadczy przykład tzw. „szaberplacu”. Przed rozpoczęciem badań tere-nowych jego fragment o wymiarach ok. 50 x 50 m został oczyszczony z gęsto porastających go zarośli. Na tak przy-gotowanym obszarze znaleziono zaledwie kilka przedmiotów. Jedynym wartym odnotowania artefaktem jest przykład „sztuki okopowej” („obozowej”) – ręcznie zdobiony przedmiot lub jego fragment wykonany najprawdopodobniej z uchwytu łyżeczki lub widelczyka.

Pomiędzy 22 a 26 sierpnia 2022 roku prowadzono sondażowe badania wykopaliskowe na terenie lazaretu (szpitala obozowego), który wchodził w skład kompleksu Stalag VIII B (344) Lamsdorf (ryc. 10–14). Ideą badań wykopaliskowych było przecięcie w poprzek pozostałości jednego ze szpitalnych baraków, które zlokalizowane zostały w południowej części założenia. Wykop nr 1/2022 miał wymiary 14 x 2,5 m i rzeczywiście pozwolił na odsłonięcie elementów fundamentów jednego ze szpitalnych baraków. Wykop nr 2/2022 miał wymiary 2,3 x 3 m i został założony z tego względu, iż w jego okolicy odnaleziono między innymi kafle piecowe oraz ich fragmenty, co mogło świadczyć o dawnej lokalizacji pieca ogrzewającego budynek lub jego część – potwierdziły to badania sondażowe.

Należy zwrócić uwagę na warunki terenowe, które niewątpliwie wpłynęły na liczbę pozyskanych artefaktów. Z terenu samego baraku i jego okolic pochodzi zbiór niespełna stu przedmiotów, odnalezionych w ciągu pięciu dni badań wykopaliskowych oraz powierzchniowych na terenie obozowym, intensywnie użytkowanym w przeszłości. Jest więc to niezwykle skromny zbiór, jeśli chodzi o podobne obiekty i skalę znalezisk. Niewątpliwie to właśnie sam teren determinował skalę odkryć.

Niemniej pozyskana kolekcja źródeł materialnych wskazuje poniekąd funkcję omawianego obiektu oraz lokalnego krajobrazu jako strefy szpitalnej. Wśród znalezisk są gwoździe („papiaki”) służące do obijania papą dachów baraków, fragment żarówki służącej zapewne za element oświetlenia jednego z pomieszczeń szpitalnych czy też fragmenty izolacji elektrycznej oraz porcelany. Artefaktami, które także wymownie świadczą o funkcji badanego obiektu, są również igła, fragment maszynki do golenia oraz butelki. Nie są to z pewnością pamiątki o dużej wartości finansowej, mają one jednak znaczenie historyczne jako ważny materialny świadek określonych wydarzeń historycznych, w tym przypadku funkcjonowania w czasie II wojny światowej kompleksu obozów jenieckich w Lamsdorf.

27 sierpnia 2022 roku badania powierzchniowe były kontynuowane na fragmencie kolejnej działki geodezyjnej (obręb Łambinowice 704). Pomimo iż badania prowadzono w grupie liczącej 10 wolontariuszy, odnaleziono jedynie 20 przedmiotów, rozproszonych dość luźno na badanych terenie. Poza tym kultura materialna ilustruje historię użytkowania obszaru jako terenów obozowych oraz poligonowych. Odnalezione artefakty (np. łuski karabinowe, guziki mundurowe) mają proweniencję zarówno sprzed 1939 roku, jaki i powojenną.

Ostatni teren badany w 2022 roku to wycinek strefy administracyjnej oraz częściowo barakowej Stalagu VIII B (344) Lamsdorf (działka geodezyjna obręb Łambinowice 244/3). Niemalże cały zbiór artefaktów ograniczał się do łusek karabinowych, łódek amunicyjnych czy też pojedynczych guzików. To raczej zarysy budynków administracyjnych, zachowane fundamenty baraków, liczne cegły oraz betonowe baseny przeciwpożarowe świadczą o istnieniu w tym miejscu jednego z największych w Europie obozów jenieckich niż ilość i różnorodność przedmiotów kultury materialnej związanej z codziennym życiem i śmiercią za drutem kolczastym – w tym przypadku – w Stalagu VIII B (344) Lamsdorf pomiędzy 1939 a 1945 rokiem.

PODSUMOWANIE

W 2022 roku zostały przeprowadzone pierwsze działania naukowe, społeczne, edukacyjne oraz konserwatorskie na potrzeby projektu. Ważną formą ich realizacji były zaplanowane prospekcje powierzchniowe przy pomocy wykrywaczy metali, które odbyły się przy udziale wolontariuszy – osób w różnym wieku i profesji. Działania miały charakter rozpoznawczy i formę otwartych warsztatów archeologicznych, badań powierzchniowych oraz sondażowych. Zespołowi badawczemu chodziło o bezpośrednie zapoznanie się z podjętą tematyką w terenie oraz realnymi i potencjalnymi wyzwaniami stojącymi przed nim w 2023 roku, który  jest kluczowy, jeśli chodzi o realizację celów projektowych.

Niemniej już pierwsze doświadczenia terenowe pozwalają na wyciągnięcie wstępnych wniosków dotyczących zrealizowanych badań powierzchniowych oraz ich naukowych, społecznych, edukacyjnych i konserwatorskich aspektów. Należy zaznaczyć, że zbiór zaledwie niespełna 300 artefaktów odnalezionych w trakcie badań powierzchniowych (artefakty były namierzane także w trakcie wykopalisk sondażowych za pomocą wykrywaczy metali) jest zaskakująco nieliczny i mało różnorodny. Wśród zabezpieczonych pamiątek są znaki tożsamości, guziki, monety, drobne przedmioty osobiste oraz – mówiąc najogólniej – różnego rodzaju przedmioty związane z jeńcami wojennymi w Lamsdorf oraz miejscowym poligonem wojskowym, który także funkcjonował w różnych okresach dziejowych w sąsiedztwie wsią.

Nie oznacza to bynajmniej, że przeprowadzone badania powierzchniowe były niepotrzebne. Przeciwnie, pozwoliły na odnalezienie, zabezpieczenie i wstępną konserwację określonego zbioru artefaktów. Są to nadal cenne memorabilia, ściśle związane z historią Miejsca Pamięci Narodowej w Łambinowicach. Zainteresowanie lokalnej społeczności prowadzonymi działaniami terenowymi pozwoliło zaś na osiągnięcie założeń projektu o znaczeniu społecznym i edukacyjnym. Wolontariusze byli odkrywcami wielu artefaktów, czym przyczynili się powiększenia naszej wiedzy na temat przeszłości miejscowości.

Podsumowując, systematyczne i regularnie prowadzone badania powierzchniowe przy pomocy wykrywaczy metali, zaplanowane na 2023 rok powinny pozwolić na dokonanie kolejnych odkryć, które bez wątpienia będą miały wartość społeczną, edukacyjną oraz konserwatorską. Tym samym będą ważną metodą prowadzenia badań naukowych dla społeczeństwa przy ich aktywnym współudziale w Miejscu Pamięci Narodowej w Łambinowicach.

PODZIĘKOWANIA 

Dziękujemy serdecznie wszystkim uczestnikom i wolontariuszom biorącym udział w pracach archeologicznych w Miejscu Pamięci Narodowej w Łambinowicach – szczególnie zaś członkom Stowarzyszenia Historyczno-Eksploracyjnego „Triskelion”.

Projekt został dofinansowany ze środków budżetu państwa w ramach programu Ministra Edukacji i Nauki pod nazwą „Nauka dla Społeczeństwa”, nr: NdS/545193/2022/2022, kwota dofinansowania: 560 740,00 zł, całkowita wartość: 560 740,00 zł.

DAWID KOBIAŁKA

Archeolog i antropolog kulturowy, pracownik Instytutu Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego. Obecnie m.in. kierownik interdyscyplinarnego projektu naukowego pt. „Nauka dla społeczeństwa, społeczeństwo dla nauki w Miejscu Pamięci Narodowej w Łambinowicach”.

Źródło:
Odkrywca, nr 05 (292) maj 2023, str. 16
https://www.academia.edu/102893794/Artefakty_s%C4%85_tylko_%C5%9Brodkiem_do_pozyskania_informacji